Verdwenen dorpen, deel 9: Solwerd

In mijn serie ‘Verdwenen dorpen van de Ommelanden’ ben ik op zoek naar bijzondere plaatsjes in de Groninger Ommelanden die hun status als 'dorp' ergens in de geschiedenis zijn verloren. Die dorpjes kunnen zijn verdwenen door ontvolking, oprukkende industrie of overstromingen - maar ook doordat een nabijgelegen grotere plaats het voormalige dorpje heeft opgeslokt en tot gehucht of (woon)wijk heeft gemaakt. Het plaatsje van vandaag is er eentje uit die laatste categorie: Solwerd was ooit een eenzaam wierdedorpje, maar is uiteindelijk onderdeel geworden van Appingedam. 

Proloog

Rond het jaar 1500 sloop een in het donker gehuld figuur de Jacobuskerk van het dorpje Solwerd binnen. De kerk was koel en stil. Zijn ogen moesten even wennen aan het donker. Toen hij de contouren van het gebouw kon opnemen, viel zijn oog op iets blinkends. Geruisloos liep hij naar het object. Het was een soort zilveren kelk, maar met een deksel: een ciborie. In een ciborie worden de geconsacreerde hosties bewaard. Voorzichtig hief hij de ciborie van diens plaats. Op dat moment hoorde hij voetstappen. Met een ruk keek hij achterom. Hij zette het op een rennen. In de ciborie zaten nog drie gewijde hosties, die hij onderweg met een zwaai in een slootje gooide. De figuur verdween in het donker.

Het wonder van Solwerd

Of de dief ooit te weten is gekomen wat zijn daad heeft aangericht, dat zullen we nooit weten. Maar wat er na de diefstal gebeurde, had hij zich sowieso nooit van te voren kunnen indenken. De drie hosties die hij zo achteloos in de sloot had gegooid, bleven namelijk drijven en straalden een verblindend licht uit. Al snel bleek er een wonder te zijn geschied (niet geheel ongewoon in die tijd) en werd het water van het slootje heilig verklaard.

Het wonder van Solwerd trok veel gelovigen naar de desbetreffende plek. Vanwege de groeiende belangstelling werd er al in 1502 een kapel bij de kerk gebouwd. Daar konden de hosties vereerd worden. In de kapel kwam een ‘hostieputje’, dat was gesitueerd onder het altaar. Hieruit werd het water geput waar dus een bijzondere werking aan toe was geschreven. Ja ja, Solwerd was een heus bedevaartsoord geworden.

De huidige kerk van Solwerd.

De goederen en giften die de immer groter wordende toeloop van bedevaartgangers achterlieten, zorgden (natuurlijk) voor trammelant tussen de kerkelijke autoriteiten van Groningen, de pastoor en geërfden van Solwerd enerzijds, en de pastoor van Appingedam anderzijds. Inkomstenverdeling is altijd een moeilijk concept geweest. Uiteindelijk kwam men tot een complexe schikking, door paus Clemens VII bevestigd. De papieren liggen nog in het Vaticaans archief te Rome en stammen uit 1525.

In 1536 brandde de Jacobuskerk af en bleef alleen de kapel over. Enkele decennia later zwiepte de reformatie door ons land. In 1594 werd de kapel ingericht voor de protestantse eredienst en daarmee nam ook het aantal bezoekers flink af. De volgende eeuw vonden er verschillende strubbelingen plaats tussen gereformeerde predikanten en de katholieke gelovigen die nog wel naar Solwerd durfden te komen. De gereformeerde predikanten ergerden zich bont en blauw aan de bedevaartgangers die in de kapel wijwater tapten. Er werd een rooster voor het putje geplaats en werd er een nieuwe ingang gecreëerd zodat men niet langer bij het water kon komen. In 1682 werd uiteindelijk besloten het putje geheel te dempen. De predikant die het voor elkaar had gekregen schreef triomfantelijk: ‘de superstitieuse put tot Solwert cessat’.

De kapel stond bij de dorpsbewoners bekend als ‘de capelle ter hilligen grave’. Een grave was een sloot. Tot op de dag van vandaag heet een weggetje in Solwerd nog de Heiliggravenweg. Hoewel er al in 1669 was verzocht de kapel te slopen, gebeurde dit pas in 1780. Drie jaar later werd op de plek van de oude Jacobuskerk de huidige kerk gebouwd op kosten van jonker Adriaan Gerlacius. 

Ook dit kerkje heeft het niet gemakkelijk gehad. Tijdens het beleg van Delfzijl (1814) raakte de kerk zwaar beschadigd, maar de rijkaard Gerlacius bleef stug geld in het kerkje stoppen. Et voilà: het neoklassieke kerkje is er nog steeds. De huidige kerk is een rechthoekig gebouw zonder toren, maar wel met een klokkenstoel. Er liggen ontzettend veel oude graven rondom de kerk. 

De huidige kerk van Solwerd, gebouwd met het geld van Adriaan Gerlacius,

Klokkenstoel.

Solwerd, najaar 2015

Het is vijf eeuwen na de diefstal en het daaropvolgende wonder, wanneer ik op een zonnige najaarsdag het kerkje bereik. Solwerd is inmiddels geen dorpje meer. Het is nu een woonwijk aan de oostkant van Appingedam geworden. Ooit was Solwerd, dat op een wierde ligt, een eigen dorpje in het Groningse landschap. ‘Sol’ betekent ‘poel’, en ‘werd’ betekent wierde, dus Solwerd was een wierde in nattig en drassig land. Maar uiteindelijk heeft de uitbreidende bebouwing van Appingedam Solwerd opgeslokt. Het heeft nu de postcode en plaatsnaam van Appingedam. Toch zijn er wel veel herkenningspunten: zo is er de Solwerderweg, de Solwerderstraat, en de eerder genoemde Heiliggravenweg. 

Paadje dat de wierde van Solwerd omhoog loopt, en uitkomt bij de kerk.

Solwerd; een groene oase.

Het is heel grappig hoe je midden in de stad opeens een eeuwenoud dorpje tegenkomt: plotseling wordt het groener, verandert het wegdek in klinkertjes en staan er boerderijtjes in plaats van nieuwbouwhuizen. Met andere woorden: het is duidelijk te zien dat dit ooit een dorpje op zich was, maar waar de moderne wereld omheen is gebouwd.

Naast de achttiende-eeuwse kerk zijn er nog maar een paar oude gebouwen en rijksmonumenten te vinden in Solwerd. Zo staat naast de kerk een weem, oftewel de hervormde pastorie, die uit 1554 stamt! En ook een prachtige oude boerderij, met een sloot langs het perceel. Het is even alsof je teruggaat in de tijd. De tijd waar er nog wonderen gebeurden en waar er hordes mensen naar Solwerd trokken om te bidden bij het slootje. 

Op de achtergrond is een grote, oude boerderij te zien.

Solwerd.

En de dader, de dief, de aanstichter van dit verhaal? Degene die met zijn achteloze daad twee eeuwen bedevaart los maakte? Daar weten we niets van. Anderhalve eeuw na het voorval claimde ene missionaris, pater Franciscus Mijleman, te weten dat het om twee of drie joden ging. Altijd handig om schuld op af te schuiven, zal Mijleman wel gedacht hebben. Anyway – wie het ook was, de dief (of dievegge, natuurlijk) heeft geheel onbedoeld een bijzondere geschiedenis nagelaten. En dat is dan ook best wel een wonder. 

Tekening op een graf, kerkhof Solwerd.

Bronnen

Databank Bedevaart en Bedevaartplaatsen in Nederland. ''Solwerd, Heilig Sacrament.'' Meertens Instituut (KNAW). Via http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/plaats/709. 

Verhalen van de Groninger Kerken. ''Het hostieputje van Solwerd.''  Stichting Oude Groninger Kerken. Via http://www.groningerkerken.nl/.